Uzun yıllar önce radyonun hayal meyal anımsandığı, telefonun bir lüks olduğu, televizyonun daha ortada olmadığı dönemlerde yaşayanlar iyi bilirler, çocuklar kendi yarattıkları oyuncak ve oyunlarla eğlenip zaman geçirmeye çalışırlardı. Yetişkinler de uzun kış gecelerinde kendilerini eğlenecek etkinlikler üretme peşindeydiler. Bunun sonucunda birbirinden güzel çocuk ve yetişkin oyunları çıktı ortaya. Çocuklar mahalle aralarında çeşitli oyunlar oynarken, yetişkinler de özellikle düğünlerde ilginç gösteriler düzenleyerek hem kendilerini hem de çevrelerindekileri eğlendirdiler. Bu nedenle Yozgat’ta oynanan oyunları iki ana başlık altında toplamak uygun olur: çocuk oyunları, köy seyirlik oyunları.
Günümüzde teknolojinin hızla yaygınlaşması, kitle iletişim araçlarının artması insanların eğlence anlayışlarını değiştirmiş, bunun sonucunda oyun kültürü unutulmaya yüz tutmuştur. Her ne kadar yetişkinlerin “köy seyirlik oyunu” denilen gösterileri köy düğünlerinde sergilenmeleri sürse de bu oyunlar da eski önemini yitirmiştir. Halk kültürümüzün önemli ögelerinden biri olan oyunlarımızın unutulmaması önemlidir. İşte bu sayfada bu amaçlanmıştır.
Çocuk oyunları ele alınırken her yörede yaygın oynanan ve tüm ülkece bilinen saklambaç, körebe gibi oyunlara değinilmemiştir. Ayrıca bizim çocukluğumuzda spor karşılaşmalarında oynanan yakan top da (bir çocuk oyunu olarak düşünülmediği için) burada ele alınmamıştır.
Evet, bakalım ne gibi oyunlarımız varmış.
A. ÇOCUK OYUNLARI
Yozgat ve yöresinde çeşitli çocuk oyunları oynanır. Bunların çoğu başka yörelerde de oynanan türdendir. Kentler arası kültür alış verişinin doğal bir sonucudur bu. Ama yine de bazı yörelerin kendine özgü tipik oyunları vardır. Burada “saklambaç, körebe, ip atlama, yakan top” gibi çok yaygın ve bilinen oyunlar üzerinde durulmamış; yöresel niteliği daha fazla olanlar yeğlenmiştir. Zaman zaman oyunlarla ilgili fotoğraf ve videolara da yer verilmiş, böylece oyunların daha iyi anlaşılması sağlanmıştır.
1. ARI (VIZ) OYUNU
3-5 kişi tarafından oynanır. Oynayacak olanlardan biri sayışmaca yoluyla ebe seçilir. Oyuncular ebenin 1-2 metre arkasında dizilirler. Ebe sağ eliyle avuç içi içeri gelecek biçimde sağ yüzünü, gözünü ve kulağını kapatır. Sol elini de sağ koltuk altına koyar. Oyunculardan biri sessizce ebeye yaklaşır ve eline (omzuna, sırtına vb.) vurup hemen arkasını döner. Bu sırada diğer oyuncular ebeyi şaşırtmak için hep bir ağızdan, “Vızzz, vızzz, vızzz!” diye bağırırlar. Ebe oyuncular döner ve kendine kimin vurduğunu bulmaya çalışır. Ebe vuranı bilirse ebe o olur, bilmezse ebeliği sürer.
2. AŞIK OYUNU
Aşık, koyun ve keçilerin arka bacaklarında bulunan dört yüzlü kemikle oynanan bir oyundur. Aşık kemiğinin her bir yüzünün adı vardır. Bu yüzler yöreden yöreye farklı adlar alır. Bu adlar, bazı kaynaklarda “cuk (cik), tok, allı, kazak”; bazı kaynaklarda “cik, tök, alşı, öpen” olarak geçer. Örneğin Yozgat’ta aşık kemiğinin kulak memesine benzeyen kısmına “gıdık” denir. Allı ya da kazak denilen kısımlar aşık kemiklerinin alt ve üst dar yüzeyleridir. Aşıklardan biri “enek” (kimi yerlerde “şak”) olarak adlandırılır. Enek olan aşığın içi kurşunla doldurulmuştur. Amaç, aşığın ağır olup diğer aşık kemikleri üzerinde etkili olmasıdır. Aşıklar, özellikle enek olanı, ilginç renklerle boşanarak gösterişli bir duruma getirilir.
Aşık, en az iki kişi ile oynanır. İlk atışı yapacak oyuncu ve oyun sırası, yazı tura vb. yöntemlerle seçilir. Aşık kemikleri her oyuncudan eşit sayıda, yerde zıda adı verilen bir dairenin ortasına tek sıra olarak allı ya da kazak yüzeyleri yere gelecek biçimde dik olarak dizilir. İlk oyuncu, dairenin dışında belli bir uzaklıktan (genellikle 3-4 metre) elinde bulunan enekle daire içindeki diğer aşıklara vurarak onları daire dışına çıkarmaya çalışır. Daireden dışına çıkan aşık, oyuncunun olur. (Oyuncular önceden eneğin atış sonrası durumu konusunda aralarında anlaşırlarsa ve atış sonrası enek gıdık tarafı üste gelecek biçimde durursa daire dışına çıkardıkları kemik sayısı kadar da ödül kazanırlar.) Bir ya da daha fazla aşığı daire dışına çıkaran oyuncu, atış sonrası eneğin kaldığı yerden oyunu sürdürür. Enek genellikle daire içinde diğer aşıklara yakın konumda kaldığından oyuncu sonraki atışlarda daha avantajlıdır. Oyuncu aşıkları ıskalarsa sıra diğerine geçer. En çok aşığı daire dışına çıkaran kişi oyunu kazanır.
Tarihi bir Türk oyunu olan aşık, Türklerin yayıldığı tüm coğrafi bölgelerde oynanan bir oyundur.
Aşık oyunuyla ilgili ayrıntılı bilgiyi Dr. Hasan Avni Yüksel’in aşağıda linki verilen yazısında bulabilirsiniz.
http://www.millifolklor.com/PdfViewer.aspx?Sayi=38&Sayfa=56
Oyunla ilgili bir video:
3. BİLYE (MİSKET) OYUNU
Bilye, genelde değişik renklerde albenili camlardan oluşan küre biçiminde bir nesnedir. Mermerden olanları da varsa da cam olanları yaygındır.
Ülkemizin farklı yörelerinde değişik biçimde oynanan türleri vardır: Kuyu, dizmece, kovalamaca, zehirli kuyu, şap, çukur, tumba, üçgen (mors), karış, cımbı, doğurtmaca bunların başlıcalarıdır.
Bilye oyunu, en az iki kişi ile oynanır. Oyunun amacı, genellikle eldeki bir misketle diğer misketleri vurmaktır.
Her oyuncu kendisine atış için bir bilye belirler. Değişik adlarda anılan bu bilyeye Yozgat yöresinde aşık oyununda olduğu gibi “enek” denir.
En yaygın oynanan misket türleri “kuyu” ve “üçgen”dir.
Biz Yozgat’ta çocukluğumuzda “kuyu” adı verilen bilye türünü oynardık. O nedenle burada bu bilye oyunundan söz edeceğim.
Kuyu Bilye Oyunu
Önce oyuncular oyunun kuralları konusunda anlaşırlar. Oyunu kazanmak için kaç sayı gerektiğini belirlerler. Bunun için kesin bir kural olmamakla birlikte bu sayı genelde 12’dir.
Bilye oynamak için düz bir alan bulunur. Bu alanın bir yerinde 3-4 cm derinliğinde küçük bir kuyu kazılır. Kuyudan 3-4 metre öteye bir çizgi çekilir. Enek bilyesini alan oyuncu bu çizgiye gider. Elindeki bilyeyi kuyuya sokmak amacıyla atar. Bu aynı zamanda oynama sırasını belirlemek için yapılır. Kuyuya en yakın atan, ilk oynama hakkını kazanır. Eğer bu atışlarda bir bilye ötekine çarparsa atışlar yenilenir ve önceden alınmış sıralar geçersiz olur. Sonra yeniden çizgiye gidilip bilyeler bir daha atılır.
Bilyesini çizgiden doğrudan çukura sokan 12 sayı kazanmış olur ve oyunu kazanır. Ancak bu çok zor gerçekleşen bir durumdur.
Atışlar tamamlandıktan sonra kuyuya en yakın bilyesi olan oyuncu oyuna başlar. Bilyesini kuyuya girdirmeye çalışır. Bunu başarırsa bir sayı kazanır ve kuyu çevresinde bir karış atarak rakip oyuncunun bilyesini vurmaya çalışır. Vurursa karşılığında bir sayı daha kazanır ve diğer bilyeleri vurmayı sürdürüp yeni sayılar elde eder. Rakibin bilyesine her vuruş yeni bir sayıdır. Vurmayı başaramazsa sıra kuyuya en yakın bilyesi olan ikinci oyuncuya geçer. Bir oyuncunun diğer oyuncunun bilyelerini vurmaya hak kazanması için öncelikle bilyesini kuyuya girdirmesi gerekir. Böylece oyuncular sırasıyla oyunlarını sürdürürler.
Bu bilye oyunu türünde bir başka yöntem daha vardır: Oyunda kararlaştırılan sayıya ulaşan oyuncu çizgiye gidip rakip oyuncunun bilyesine atış yapar, vurursa o oyuncu oyundan çıkar. En sona kalan oyunu kazanmış olur. (Çocukluğumuzda bu yöntemi hiç kullanmadık.)
Bilye oyununda birtakım etik kurallar vardır. Kuyuya sokulan bilyeyi bir karıştan fazla uzaktan atmak, bilyeyi atarken eli ileri sürmek yanlış davranışlar olarak kabul edilir.
Not:
1. Kuyu bilye ve diğer bilye oyunu türleri; yörelere, hatta birbirine yakın köylere göre birtakım farklılıklar gösterir. Bu nedenle yukarıda anlatılandan farklı açıklamalara rastlanması doğaldır.
2. Burada oyunu anlatırken sayı kavramını öne çıkardık. Ama işin gerçeği çocukluğumuzda bilyeyi bir tür kumar gibi algılayarak oynardık. Amacımız rakiplerimizin bilyelerini vurarak onlardan vurduğumuz oranda bilye kazanmaktı. Buna “ütmek” derdik ve bize garip bir zevk verirdi bu.
İnternette kuyu bilye oyunu için iyi bir video bulamadım. Ancak burada anlatmadığım en çok oynanan üçgen bilye oyunu için aşağıdaki videoyu size sunuyorum. Açıklamalar ve görüntü oldukça yeterli.
4. BEŞ TAŞ OYUNU
En az iki kişiyle ve genellikle kız çocuklarca oynanan bu oyunda oyuna önce kimin başlayacağı genelde sayışmaca ile belirlenir. Oyun için beş yuvarlak taş kullanılır. Oyun azdan çoğa ve zora doğru belirli aşamalarla sürdürülür.
1. Birler: Taşlar yere fazla dağılmayacak biçimde bırakılır. Ebe yerdeki taşlardan uygun olanını seçer. Seçtiği taşı havaya atar. Her attığında yerden bir taş alıp havaya attığı taşı yakalar. Yerdeki taş bitinceye kadar işlem devam eder. Eğer havaya attığı taşı kapamaz ya da yerden almak istediği taştan başka taşa dokunursa oynama hakkını arkadaşı kazanır.
2. İkiler: Taşlar yere bırakılır. Uygun olan biri alınıp havaya atılır. Yerdeki taşlar ikişerli olarak alınmaya çalışılır ve yine atılan taş tutulur.
3. Üçler: Taşlar yere atılır. Uygun biri ele alınıp havaya atılır. Diğer üçü alınmaya çalışılır ve atılan taş tutulur.
4. Dörtler: Taşlar yere atılır. Uygun olan biri havaya atılır. Yerde kalan dört taş bir seferde alınmaya çalışılır ve atılan taş tutulur.
5. Köprü: Taşlar yere atılır. Başparmak ve şahadet parmağının arası açılarak bir kale görüntüsü verilmeye çalışılır. Oyuncu yerden uygun bir taşı eline alır. Rakip oyuncu en son parmağın arasından geçecek taşı seçer. Bu taş, diğer taşların parmaklar arasından geçirilmesine engel olacak taştır. Oyuncu eline aldığı taşı havaya atar. Bu sırada yerdeki taşı kaleden geçirmeye çalışır. Bunun için iki hakkı vardır. Birinci seferde taşı düzeltir. İkinci seferde taşı parmakları arasından geçirir. Eğer bu esnada taşı başka bir taşa çarptırır ya da havaya attığı taşı kapamazsa hakkını rakip oyuncuya verir.
6. Bitiş: Tüm bunlardan sonra oyunun son bölümüne geçilir. Taşların tamamı avuç içinde hafifçe yukarı doğru atılır ve avucun tersiyle tutulmaya çalışılır. Avcunun tersinde en çok taş tutan oyuncu oyunu kazanır.
Beştaş oyununun farklı oynama biçimleri de vardır. Biz burada en yaygın olanı üzerinde durduk. Şimdi de konuyla ilgili birkaç video sunalım:
İSTOP
Bir top oyunudur. 7-8 ve daha fazla kişiyle oynanabilir. Oyuncular bir çember oluşturacak biçimde dizilirler. Oyuncular arasından biri genellikle sayışmaca yoluyla ebe seçilir. Ebe, topu havaya fırlatır ve bu sırada oyunculardan birinin adını söyler. Adı söylenen oyuncu, topu yere düşmeden yakalamaya çalışırken tutma olasılığını düşünen diğer oyuncular toptan uzaklaşmaya çalışırlar. Oyuncu topu yere düşmeden yakalamayı başarırsa İstop! diye bağırır. O anda bütün oyuncular oldukları yerde durmak zorundadır. Adı söylenen oyuncu topu tuttuktan sonra oyuncular yeniden çember oluştururlar. Bu kez topu yakalayan oyuncu onu havaya fırlatır ve yine oyunculardan birinin adını söyler. Adı söylenen oyuncu topu yere düşmeden yakalamayı başaramazsa topu yakaladığı noktada İstop! diye bağırır ve toptan uzaklaşan bütün oyuncular oldukları yerde dururlar. Ebe gözüne kestirdiği bir oyuncuyu topla vurmaya çalışır. Oyuncu vurulmamak için yerinde sıçrayabilir, eğilebilir; ama yerini değiştiremez. Bu oyuncu isterse topu tutmayı da deneyebilir. Oyuncu topu tutamaz ve vurulursa oyundan çıkar. Topu tutmayı başarırsa bu kez ona topu atan oyuncu oyundan çıkar. Topu atan ıskalarsa da oyun dışı kalır.
İlgili bir video:
Not:
1. Canlı istop denilen bir istop kuralı vardır. Bu tür istop oynarken oyundan çıkmak için can sayısı belirlenir ve o sayıya ulaşan oyuncu oyundan çıkar. Ancak bu istop uzun sürdüğünden pek oynanmaz.
2. Renkli istop denilen bir istop türü daha vardır. Kuralları biraz farklıdır. Çocukluğumuzda pek oynamadığımızdan burada ayrıntıya girmiyorum. Ancak ilgili bir video vermekle yetiniyorum.
6. AYAĞIM NALLI OYUNU
Oyun iki takım arasında oynanır. Oyuna katılan oyuncular futbol oyuncuları gibi iki öbeğe ayrılırlar. Her öbeğin bir kalesi vardır. Kalelerde iki direk bulunur. Direğin biri her takımın kendi oyuncularına ayrılmıştır. Diğeri ise karşı öbekten alınan tutsaklar içindir. Oyun başlayınca her öbekten karşı tarafa birer tutsak verilir. Sonra da tutsaklar kurtarılmaya çalışılır. Önce karşı öbekten çıkan bir oyuncu, “Ayağım nallı.” der ve tutsak olan arkadaşını kurtarmak için koşar. Karşı taraftan başka bir oyuncu da, “Ayağım nallı.” diyerek onu yakalamaya çalışır. Yakalarsa o kişi de tutsak olur. Rakip oyuncular arkadaşlarını tutsak vermemek için diğer bir oyuncuyu oyuna sokarlar. Kaleden en son ayrılan ebe sayılır. Oyun böyle sürer. Sonunda bir taraf tamamen tutsak olur. Diğer taraf oyunu kazanır ve kaleleri değişirler. Yeniden oyuna başlayıp ikinci yarıyı oynarlar.
7. BİRBİRBİR OYUNU
Birdirbir, çocuklar ve gençler arasında oynanan bir oyundur. 7-8 kişiyle oynanır. Oyuncular arasından biri ebe seçilir. Bu seçim genellikle sayışmaca yoluyla yapılır. Ebenin duracağı yer belirlenir. Diğerleri ebeden 20-25 adım ötede 3-4 adım aralıklarla dizilirler. Ebe eğilip belini kamburlaştırır. Sırası gelen ebenin üstünden atlarken kendi numarasını söyler. Bu numara söyleme belli bir tekerlemeye göre söylenir. Örneğin birinci oyuncu ebenin üstünden atlarken “birdirbir” der ve ebeden 3-4 adım ötede o da eğilip belini kamburlaştırır. Sırası gelen kişi, hem ebenin hem de kendinden önce atlayan kişinin sırtından atlar. Ebenin sırtından atlarken sırasını belirtip tekerlemenin kendisiyle ilgili bölümünü söyler ve en son atladığı kişiden sonra o da eğilir.
İkincisi, “İkidir iki, olur tilki.”; üçüncüsü, “Üçtür üç, yapması güç.”; dördüncüsü, “Dörttür dört, kuş gibi öt.”; beşincisi, “Beştir beş, aldım bir eş”; altıncısı, “Altıdır altı, yaptım kahvaltı.”; yedincisi, “yedidir yedi, yemeğimi yedi.”; sekizincisi, “Sekimiz seksek, yere düşen eşşek.”; dokuzuncusu, “Dokuzum durak, nerde oturak?” der. (Söylenen tekerleme yöreden yöreye ya da oynayan kişilere göre farklılıklar gösterir.) Bu durum birisinin atlayamamasına kadar sürer. Atlayamayıp düşen ebe seçilir. Ebe, ebelikten kurtulmaya çalışır. Bunun için arkadaşları atlarken çok eğilerek ya daha yükselerek birinin düşmesi için çabalar. Atlayamayan ya da düşen ebe olur. Bazen oyunu daha da zorlaştırmak için ebenin üstüne mendil konur. Bu durumda, atlarken mendili düşüren ebe olur.
Birdirbirin bir başka türünde, oyuna katılanlar ebenin üstünden atladıktan sonra hemen onun yanında eğilirler. Yani arada bir boşluk bırakmazlar. Bu durumda arkadan gelen kişi tümünün üzerinden atlamak durumundadır. Böyle oynanan oyunda oyuncu sayısının az olması gerekir. Çünkü sayı arttıkça atlamak zorlaşıp olanaksız duruma gelir. Bir de yaralanma tehlikesi söz konusudur.
Birdirbirin bir türünde de oyuna katılanlar yalnızca ebenin üstünden atlarlar. Atlamayı başaramayanlar ya da atlarken dengesini yitirip düşenler yanar ve ebe olurlar.
Oyunla ilgili iki video:
8. ÇELİK ÇOMAK OYUNU
“Çelik çomak” oyununda iki gereç vardır: Biri, “çelik” denilen 15-20 cm uzunluğunda, 2-3 cm kalınlığında bir ağaç parçası; diğeri de 1 metre uzunluğunda bir değnektir. Çeliğin iki ucu bıçakla sivriltilir. Çomakla yerde bulunan çeliğin uç kısmına vurularak onun havada uçması sağlanır. Oyunda amaç, ucuna vurularak yerden kaldırılan bu çeliğin havadayken çomakla vurulup elden geldiğince uzağa fırlatılmasıdır.
Oyun, genellikle iki kişiyle oynanır. En az iki kişilik takımla da oynanabilir. Oyuna kimin ya da hangi takımın önce başlayacağını belirlemek için düz bir alanın ortasına bir daire çizilir. Rakip iki kişi belli bir uzaklığa geçer ve ellerindeki çeliği bu dairenin içine atarlar. Çeliği merkeze en yakın düşüren oyuna başlar. Bir başka yöntem de daire içindeki çeliğe çomakla vurarak saydırmaktır. Bu durumda en fazla vuran oyuna başlama hakkı kazanır.
Oyun şöyle oynanır: Yerde küçük bir çukur açılır. Çelik bir ucu dışarı gelecek biçimde bu çukura konur. Amaç, ilk harekette çeliğin havalanmasını kolaylaştırmaktır. Sonra 15-20 metre uzaklığa bir çizgi çekilir. Oyuna başlayan kişi, becerisini kullanarak çeliği havalandırır ve ona çomakla vurarak işaretli çizgiyi geçirmeye çalışır. Çizgiyi geçiremez ya da ıskalarsa oyun başlamaz. (Oynayan kişiler aralarında anlaşmışlarsa çizgiyi geçiremeyenlere ikinci bir hak daha verilir.) Sıra diğerine geçer. Çizgiyi geçirirse çeliğin düştüğü yere gider, elindeki çomakla çeliği yeniden havalandırır ve dağa uzağa atmaya çalışır. Başaramazsa sıra diğerine geçer. Oyun böylece sürer. Oynayanların kaç hak kullanacağı oyun başında belirlenir. Herkes hakkını kullanınca oyun biter. En çok sayı kazanan kişi ya da taraf oyunu kazanır.
Çelik çomak oyununun başka biçimde oynandığı durumlar da vardır. Örneğin, bir taraf çeliği çomakla ileri atar, karşı taraf da elindeki sopayla çeliği havada vurur. Çelik atıldığı çukurdan daha geriye düşerse sayı alır.
Oyunun bir başka biçimi de şöyledir: Oyuncu çukura yerleştirilen çeliği elindeki çomakla B tarafı oyuncularına doğru hızla atar ve çomağı dairenin içine bırakır. Eğer B taraf oyuncuları atılan çeliği havada yakalarsa hem sayı kazanır hem de çeliği kaptıran A takımı oyuncusu oyundan çıkmış olur. B takımı çeliği yakalayamazsa çeliği düştüğü yerden alıp yerdeki çomağa doğru atarlar. Çomağı vurabilirlerse A takımının oyuncusu yine oyundan çıkar. Vuramazlarsa A takımı çelikle çomağın arasındaki uzaklığa bakarak B takımının bu uzaklığı belli bir adımda almasını ister. Örneğin, “Üç adımda al, beş adımda al.” gibi. B takımında adımını büyük atabilen ve kendine güvenen bir oyuncu bulunmazsa ya da bu adım sayısında çomaktan çeliğe ulaşamazsa A takımı adım sayısı kadar sayı alır. Eğer bu adımda yetişebilirlerse sayıyı B takımı alır. Oyunun başında kararlaştırılan sayıya ilk ulaşan takım oyunu kazanır. Bir sonraki oyuna kazanan taraf başlar. Hangi tarafın oyuncularının tamamı oyundan çıkarsa bu kez diğer taraf oyuna başlar. Bir takım, kararlaştırılan sayıya hiç puan yitirmeden ulaşırsa oyundan çıkmış bir arkadaşlarını yeniden oyuna sokma hakkı elde eder.
Oyunla ilgili bir video:
9. ÇEMBER ÇEVİRME OYUNU
Oyun, demir çubukla yapılmış bir çemberle oynanır. Uzun ve kalın bir telin ucu halka biçiminde kıvrılıp bu çembere geçirilir. Uzun telin diğer ucu tutularak çember istenilen yöne sürülür. Çemberi yere düşürmeden sürmek sanıldığı kadar kolay değildir. Çember yarışı için belli bir uzaklık belirlenir. Çemberiyle hedefe en önce varan, oyunu kazanır. Yarış sırasında çemberin yere düşmemesi gerekir. Çemberi yere düşüren oyunu kaybeder. Oyunda belli bir kişi sayısı yoktur.Oyun birtakım şenliklerde yetişkinler tarafından da oynanmaktadır.
10. DALYA OYUNU
3-4 kişiden oluşan İki öbek arasında oynanır. Bir çizgi çekilir. Çizgiden altı-yedi adım uzağa 7-8 ufak kiremit parçası üst üste gelecek biçimde dizilir. Sonra oyuna hangi tarafın başlayacağı belirlenir. Bunun için genellikle sayışmaca yapılır. Oyuna başlayacak öbekten biri çizgiye gelir. Rakip takımdan biri de dizili kiremit parçalarının başında durur. Çizgideki oyuncu elindeki küçük lastik topu atarak dizili kiremitleri düşürmeye çalışır. Ama elden geldiğince az sayıda kiremit düşürmelidir. Çünkü kiremit taşları yıkıldığında mücadele başlamış demektir. Atışı yapan taraf oyuncuları yıkılan kiremit parçalarını yeniden üst üste dizmek için çabalarlar. Bu ara atılan topu yakalayan rakip takım oyuncuları da kiremitleri dizmeye çalışan kişilere ellerindeki topu atarak onları vurmaya çalışırlar. Vurulan oyuncu oyun dışı kalır. Bu ara ebe olan takımın oyuncuları topu birbirlerine pas olarak verebilirler. Kiremit parçalarını dizmeye çalışanlarsa hem eylemlerini sürdürmek hem de toptan sakınmak için çaba gösterirler. Bir yandan da kendilerine atılan topu tutmaya çalışırlar. Çünkü topu tutmayı başaran kişi oyun dışı sayılmaz. Topu daha uzağa atarak takımına zaman kazandırır. Kiremit dizmekle uğraşan takımın oyuncuları ellerinden geldiğince kiremitlerin yanında beklerler ki dizmeye katkıda bulunabilsinler. Kiremit dizmeye çalışanlar bunu başarırlar ve hâlâ vurulmayan oyuncu ya da oyuncuları kalırsa oyunu kazanmış olurlar. Ancak kiremitleri dizmeyi başaramadan tüm oyuncuları vurulursa oyunu kaybederler. Top bu kez karşı tarafa geçer ve bu kez atışı onlar yaparlar. Oyun da böylece sürer. Oyunun kaç el oynanacağı iki tarafça oyun başlamadan kararlaştırılır.
11. GÜVERCİN TAKLASI OYUNU
Dörder kişilik iki takımla oynanır. Önce ebe olan takım belirlenir. Bu belirleme sayışmaca ya da kura yoluyla yapılır. Sonra takımdan iki kişi birbirlerine arkaları dönük biçimde hafifçe eğilerek ayakta dururlar. Diğer iki kişi de biri ön biri arka tarafta olmak üzere kafalarını bunların ayakları arasına sokar ve sağlam durmak için de elleriyle onların ayaklarını tutarlar. Diğer takım oyuncuları da ayakta durup bellerini aralayan oyuncuların arasından takla atarlar. Onlara atlama ortamı hazırlayan diğer takım oyuncuları atlayanları engelleyici bir davranışta bulunamazlar. Yoksa atlayış yinelenir. Oyunculardan biri takla atmayı başaramazsa onun takımı diğerinin yerine geçer. Oyun böyle sürer.
Oyunla ilgili iki video:
12. LIT OYUNU
“Lıt” yuvarlak taş demektir. Oyun dört, altı ya da sekiz kişiyle oynanır. Her oyuncunun beş lıtı ve bir de elinde “şaka” denilen yassı bir taş olur. Bu taş lıtları vurmak için kullanılır. Oyun için büyükçe bir daire, dairenin ortasına da bir çizgi çizilir. Her oyuncu lıtlarını dairenin ortasındaki çizgiye koyar. Daireden belli uzaklıktaki bir yere de bir atış çizgisi çizilir. Oyuncular ellerindeki “şaka”larla lıtları dairenin dışına çıkarmaya çalışırlar. Oynama sırası sayışmacayla belirlenir. Kim kendi lıtından fazlasını daire dışına çıkarırsa oyunu kazanmış olur.
13. SEKSEK OYUNU
Seksek, yere tebeşir ile birbirini izleyen kareler ya da daireler çizilmesi ve numaralandırılmasıyla oynanan bir tür sokak oyunudur. Daha çok kız çocuklar arasında oynanır. İki ya da daha çok kişi tarafından oynanabilir. Pek çok çeşidi vardır.
Oyunu oynamak için yukarıdaki resimde de görüldüğü gibi genellikle 7, 8 ya da 10 kareli çizgiler çizilir. (Daha farklı çizgiler de çizilebilir.) Bu çizgilerden en az ikisi yan yanadır. Oyuncular çizgili alanların içine sırayla ellerindeki kiremiti ya da yassı bir taşı atarlar. Atılan cisim çizili alanların dışına düşer ya da çizgide kalırsa atma sırası öbür oyuncuya geçer. Atış başarılı olursa oyuncu tek ayağı üzerinde sekerken taşı taşı da iterek bütün boşluklardan geçirmeye çalışır. Eğer diğer ayağı yere değer ya da boşlukların arasındaki çizgilere basarsa yanar ve sırasını yitirir. Oyun iki tur oynanır. İlk turda baştan (1’den) sona, ikinci turda da sondan başa doğru gidilir.
Başka bir seksek türünde ise kiremit ya da taş atıldıktan sonra karelere isabet ederse, oyuncu taşın bulunduğu karenin üstünden atlayarak oyuna başlar, dönüşte çizgilere değmeden de taşı geri alır. 4, 5 ve 7, 8. kareler yan yana oldukları için bu karelerden birine taş gelince, yandaki kareye çift ayakla basılır. Topun olmadığı yan yana karelere gelindiğinde her ayak bir kareye gelecek biçimde iki ayak da basılı olur. Denge gerektiren bir oyundur. Bu oyunda oyuncular dikkatli olmalıdır.
Oyunla ilgili bir video:
14. TIP OYUNU
Bir öbek arasında oynanır. Öbekteki kişilerden biri, “Tıp!” der. Herkes olduğu yerde çivilenmiş gibi durur ve ses çıkarmaz. Kim hareket eder ya da konuşursa bütün oyuncular ona saldırır ve elleriyle vurmaya başlarlar. Oyun böyle sürer.
B. KÖY SEYİRLİK OYUNLARI
Köy seyirlik oyunları yıllarda beri süregelen halk tiyatrosu geleneğiningünümüze uzantısıdır. İslamiyet öncesi Türk kültüründen beri vardır. Zamanla İslamiyetin ve başka kültürlerin etkisiyle değişimlere uğrayarak günümüze kadar gelmiştir.
İçinde bulunulan yörenin kültür düzeyine ve geleneklerine göre birtakım farklılıklar gösteren köy seyirlik oyunlarında taklit ön plandadır. Bu oyunlar belli bir metne bağlı değildir. Başka bir deyişle doğaçtan oluşturulmuştur. Belli bir olaydan hareket edilerek insan, hayvan vb. taklit edilir. Oyunlarda müzik, dans, şiir ve soytarılığın iç içe olduğu görülür. Amaç izleyenleri eğlendirmektir. Bu nedenle söz konusu oyunlar genellikle düğünlerde oynanır. Oyunda ilginç giysiler de kullanılır. Kısacası köy seyirlik oyunları bir tür halk tiyatrosudur.
Yozgat ve yöresi köy seyirlik oyunları açısından zengin bir özelliğe sahiptir. Burada çok çeşitli olan bu oyunlardan en yaygın olanları verilecek, bazıları da videolarla desteklenecektir.
1. ARABOĞLU OYUNU
Oyun, düğünün akşamında oynanır. Bu oyunda kız giysisi giymiş iki erkek; kürklü, sarıklı, sakallı yüzü siyaha boyanmış, sırtı ve karnı şişirilmiş kız babası araboğlu; bostan korkuluğu gibi, beyaz giysi giymiş bir ölü, iki de elleri palaska olan zaptiye olur. Davul-zurna eşliğinde oynanarak gençlerin naraları arasında kız evine gidilir. Oradan bahşiş alınarak oğlan evine dönülür.
2. CEMALCIK (CEMAL)OYUNU
“Koyun Yüzü, Saya Gezme, Bereket Oyunu” olarak da bilinir. Genellikle koyunların kuzuladığı “döl alma” mevsimi denilen şubat-mart aylarından başlayarak toprağın canlandığı bereketin, bolluğun çoğaldığı bu dönemlerde davul ve zurna eşliğinde erkeklerin oynadığı bir sıra gezme oyunudur.
Oyunda kız giysisi giyinmiş erkek oyuncular, söyleyici (okuyucu), kahya, yöreye göre dede, âşık gibi kişiler vardır. İki kişinin sırtlarına merdiven konularak ön tarafa bir kazma ile deve başı yapılır ve zil takılır. Kilim, cecim gibi malzemelerle üstü kapatılarak ortaya bir semer konulur ve deve yapılır. Davul ve zurna ile söyleyici, oyuna katılan oyuncularıyla birlikte bütün köyü gezer ve her evin kapısında,
Hey hayadan hey hayadan,
Yılan çıkmış kayadan.
Yoksulluktan gelmedik,
Âdet kaldı sayadan (atadan).
der ve oyunlar oynanır. Gülünür, şakalaşılır. Hediyeler toplanır ve bunlar köyün en yoksuluna verilir ya da yemek yapılarak hep birlikte yenilir.
3. ÇOBAN OYUNU
Oynayanlardan biri çoban, biri kurt, diğerleri de koyun olur. Kurt sürüye dalıp koyunların birini kapar. Çoban bunun farkına varır, ama elinden bir şey gelmez. Ortada bir koyun postu ya da ceket kalır. Çoban postu alıp sürü Sahibinin yanına gelir. Postu ve onun sahibini sürü sahibine teslim eder. Sürü sahibi, “Bu koyun benim değil, benim koyunumun sağ kulağının şurasında bir en vardı.” der ve kendisine teslim edilen oyuncunun kulağını kıvratır. “Benim koynumun döşünde kırmızı boyası vardı.” der, salçayı gömleğine çalar. Koyunun bir türlü kendisine ait olduğunu kabul etmez. Oyun böyle sürer.
4. DAMAT TIRAŞI
Ortaya bir sandalye konur ve damat sandalyeye oturtulur. Oynayanlardan biri; bir elinde boya fırçası (süpürge) balta (nacak, orak); diğer elinde de bir su kovası ile gelir. Damadın yüzünü sabunlu boya fırçasıyla ya da süpürgeyle fırçalar. Sonra balta ya da diğer aletlerden biriyle damadı tıraş etmeye başlar. Bazen de su yerine tükürükle tıraş ederler. Oyunda damadın başına bir kova su döküldüğü de olur. Orada bulunanlar, tıraş süresince damadın çevresinde halay çekerek, mâni söyleyerek eğlenirler.
Oyunla ilgili bir video:
5. DEMİR KAZIK OYUNU
Oyuna katılanlar ikişerli takım oluştururlar. Boş bir arazinin ortasına demir kazık çakılır. Kazık çakma olanağı bulunamazsa ya da ağırca bir taş, büyük bir yonu ya da kefek konur. Eşit boyda iki sicim, demire (taş, yonu ya da kefeğe) bağlanır. Sicimlerin diğer ucunu gençlerden iki eş tutar, diğer eşler palaskalarıyla sicim tutan gençlere vurmaya çalışırlar. Sicim tutan eşler sicimi bırakmadan palaskalı gençlere ayaklarıyla vururlarsa, vurulan eşler sicim tutanların tarafına geçer. Oyun, davul-zurna eşliğinde ve seyircilerin alkış tutmalarıyla sürüp gider.
6. DEVE OYUNU
Düğünde damat evinden kız evine sini yürütülürken damat taraftarlarınca bir deve maketi yapılır ve çeşitli gereçlerle süslenerek üzerine bir beşik yerleştirilir. Beşiğe yavru köpek konur. Deve maketinin içine biri ön, biri arka tarafta olmak üzere iki kişi girer. Önde damat evince hazırlanan sini, arkada köyün erkekleri, onun arkasında davul-zurna eşliğinde deve ve savranı (deveci), kız giysisi giymiş iki erkek, en arkada da hanımlar, oynayarak kız evine gelirler. Deveci, deveyi havlunun ortasına ıhtırır. Kız babasından bahşişini alınca devesini kaldırır. Sini kız evine bırakılarak oğlan evine dönülür.
Deve oyununun yukarıda anlatılanı dışında farklı biçimleri de vardır. Bu farklılık köyden köye değişmektedir.
Oyunla ilgili iki video:
HER YÖNÜYLE YOZGAT 